1. Inleiding
Over wonderlijke genezingen op gebed is al heel veel geschreven, en de standpunten lopen wijd uiteen. Aan de ene kant zijn er christenen die stellen dat wonderlijke genezingen alleen plaatsvonden tijdens de tijd van Jezus en de apostelen, maar daarna niet meer. Met een moeilijk woord wordt dat cessationisme genoemd. Aan de andere kant zijn er christenen die stellen dat God nog steeds iedereen geneest en dat uitblijven van genezing een teken is van ongeloof. In lijn daarmee zijn er ook christenen die beweren dat elke christen kan leren om anderen te genezen. Er zijn zelfs christenen die cursussen verzorgen waarna men vervolgens op straat gaat om iedereen die maar wil op straat terstond te genezen.
Zelf neem ik – net als de meeste Bijbelgetrouwe christenen - een tussenstandpunt in. Wonderlijke genezingen komen nog steeds voor. Maar ze zijn relatief zeldzaam. Er is vanuit de Bijbel geen enkele reden aan te voeren waarom na de tijd van de apostelen er geen wonderlijke genezingen meer zouden plaatsvinden. Aan de andere kant is het vanuit de Bijbel onmogelijk om vol te houden dat iedereen altijd geneest, als hij of zij maar gelooft. Of dat elke christen ieder ander kan genezen. Er zijn tal van goede boeken en artikelen hierover geschreven, en ik ga de argumentatie hiervoor niet herhalen.
Waar het in dit artikel met name over gaat zijn de grootschalige bijeenkomsten waar massaal wonderlijke genezingen zouden plaatsvinden. Ik kwam op het idee voor dit artikel door een interview en een boek. In het najaar van 2016 verscheen er in het Nederlands Dagblad een interview met dr. Stefan Paas (22 oktober 2016; tweegesprek samen met Hans Maat) over genezingen. Daarin stelde hij dat het opvallend is dat er christenen zijn die beweren dat ze de gave van de genezing hebben, die tal van mensen genezen in een bijeenkomst, maar die nooit eens naar de intensive-careafdeling van een ziekenhuis gaan om daar een aantal mensen te genezen. Hij zinspeelde duidelijk op de psychologische druk die bepaalde bijeenkomsten op iemand kunnen uitoefenen. De tweede reden is het verschijnen van een boek van Erik Vance (met als titel ‘Suggestible You’) over het placebo-effect. Het placebo-effect is met name bekend van situaties waarin een patiënt een medicijn zonder werkzame stof voorgeschreven krijgt. Maar een vergelijkbaar effect treedt op in bijvoorbeeld bepaalde massabijeenkomsten, of als mensen gehypnotiseerd worden, en in andere omstandigheden waarin onze geest beïnvloed wordt. Het gaat in het algemeen om – zoals Vance beschrijft - het gebruik maken van ons vermogen om ‘dat wat is’ mentaal te veranderen in ‘dat wat je verwacht’. Dit is gebaseerd op suggestie. Suggestie op basis van een verwachting dat door een goed verhaal wordt gewekt. Met andere woorden, het is mogelijke om door zuivere suggestie een verandering teweeg te brengen bij iemand anders. Het boek van Vance bevat geen nieuwe inzichten, maar zijn verdienste is vooral dat hij een goed leesbaar overzicht geeft van de status van de wetenschappelijke inzichten.
De derde reden voor dit artikel is de opkomst van organisaties als ‘De laatste reformatie’ (‘The last reformation’) van Torben Søndergaard die willekeurige voorbijgangers op straat ‘genezen’ en ook cursussen geven waarin anderen geleerd wordt hetzelfde te doen. Na schandalen rondom het verdrijven van geesten uit kinderen is hij gevlucht naar de Verenigde Staten. Inmiddels is er een andere beweging die de publiciteit zoekt, namelijk Fontrunners Ministries van Tom de Wal, die eveneens sterk de nadruk legt op genezingen, zowel tijdens samenkomsten als op straat. Ook hier kunnen we ons afvragen of mensen daadwerkelijk genezen of dat sprake kan zijn van een placebo-effect.
Voor dit artikelen heb ik uren aan filmmateriaal op internet bekeken en diverse boeken en artikelen gelezen. Ik ben maandenlang met het onderwerp bezig geweest en in toenemende mate ervan overtuigd geraakt dat het nodig is dat we ons als christenen bezinnen op dit onderwerp. Ik hoop dat dit artikel daar een bijdrage aan kan leveren.
2. Twee voorbeelden
Uit de krant heb ik twee oude voorbeelden gehaald van genezingsbijeenkomsten. Ik wil laten zien dat wonderlijke genezingen niet nieuw zijn, en ook niet altijd een christelijke achtergrond hebben.
Duizenden mensen staan iedere week weer voor de ingang van de hal. Invaliden worden uit auto's getild, blinden zoeken tikkend met hun stok hun weg, ouders met spastische kinderen staan buiten te wachten. Maar er zijn ook mensen aan wie niet te zien is dat ze ziek zijn, of die op zoek zijn naar een houvast in hun leven, of relatieproblemen hebben. Zij allen hopen baat te vinden. “Wanneer u hier voor de eerste keer bent, zult u misschien eventjes moeten wennen aan de enorme afmetingen en de massaliteit van het geheel. Maar wees gerust, alles gebeurt in een gemoedelijke sfeer en iedereen is hier gelijk. Wees ook niet bang voor wat er mag gebeuren.” In deze ambiance worden bezoekers vergast op twee tot drie uur geestelijke ontspanning, waarbij sommigen worden opgezweept tot opzienbarend gedrag. Brave huisvrouwen zakken op hun stoel in een diepe slaap, oude heren rollen zuchtend en proestend over de grond, moeders met kinderen in hun arm rennen als door waanzin geslagen voor het podium heen en weer, stuiptrekkende meisjes beginnen om hulp te krijsen, keurige huisvaders staan als verkeer regelende politieagenten op het podium, weer anderen laten harde boeren. Het eerste wat de genezeres doet na het podium te hebben bestegen, is het zingen van een lied met een zacht stuwende melodie, waarbij alle bezoekers elkaar de hand reiken. De assistenten tellen hoeveel bezoekers in een 'narcose' zijn geraakt om de geestelijke operaties te ondergaan en hoeveel mensen 'vast zitten', dat wil zeggen zich niet meer kunnen bewegen. Enkele tientallen mensen vragen en krijgen een 'plaatselijke verdoving'. De genezingen gaan door. Talloos zijn de getuigenissen van dankbare mensen die hun genezing wel van de daken willen schreeuwen. Er zijn maar weinig aandoeningen die niet zijn bedwongen: spataderen, reuma, zwakke enkels, migraine, stofwisselingsklachten, leverkwalen, bedplassen, nervositeit, klapperende kunstgebitten, kiespijn, artrose, blindheid, eczeem, roken, aids, tbc, incontinentie, medicijnverslaving, cara, hernia, huidaandoeningen, koortsblaren, alcoholisme, botkanker, wratten, open benen, suikerziekte, ziekte van Parkinson, agressie, nierstenen. Op de bijeenkomsten vertellen bezoekers spontaan wat hun is overkomen. Een Belgische dame vertelt dat haar neusbeentje is rechtgezet en dat ze niet meer snurkt. Haar man knikt tevreden. Een andere vrouw zegt dat een groot litteken op haar heup is teruggebracht tot nog maar een heel dun lijntje. Weer een ander zegt dat tijdens haar bezoek aan de genezeres een familielid uit een coma is gekomen. (NRC, 1994, ingekort en geanonimiseerd).
De gebedsgenezer is drie dagen te gast in een grote tent. In een grote tent geeft hij zieken een handoplegging. „Ik ban de haat en bitterheid uit. Ik breek de kracht!” ’Ik ben genezen!’, riep zij, terwijl de dokter haar had gezegd dat het nooit meer goed kwam met die arm. Maar Jezus genas!” Hij doet aan gebedsgenezing door middel van handopleggingen. Hij heeft uitsluitend succesverhalen. „God gaat wonderen doen vanavond, zieken zullen genezen’’, belooft hij ook zijn ruim vierhonderd toehoorders in de grote tent. Hij vraagt hen de ogen te sluiten en het hoofd te buigen. Een enkeling blijft naar hem kijken. „We bidden voor mooi weer, Vader, en voor meer mensen die de weg naar ons vinden.” Dan roept de voorganger mensen op om naar voren te komen. Ongeveer vijftig mensen geven gehoor aan de oproep. Ondertussen speelt de band op het podium gospelrock. Het publiek klapt enthousiast mee. Iedereen lijkt de tekst van de liederen te kennen. De armen gaan gestrekt in de lucht en men bidt. „Wie wil genezen worden?”, roept de voorganger. Twintig mensen uit de groep beklimmen het podium en vormen een rij. Hij vraagt een oudere vrouw naar haar klachten en knikt. „Zeg me na: ik ban de haat en bitterheid uit.” De menigte prevelt mee. „Ik breek de kracht! Verláát haar, in de naam van God!”, schreeuwt hij. Hij legt zijn hand op het voorhoofd van de vrouw. Het publiek joelt. De vrouw barst in tranen uit en zakt in elkaar. Mannen in keurige kostuums schieten toe en helpen haar op te vangen. Zodra ze weer kan lopen, wordt ze het podium afgeholpen. Haar klachten zijn afgenomen, zegt ze. Een man geeft aan dat hij er niet van houdt om in de belangstelling te staan, maar toch beklom hij het podium. Om van zijn reuma af te komen. „Ik voelde warmte vanbinnen, dan weet je dat God je aanraakt.’’ Zijn pijn is minder, zegt hij. „Ik wil genezen. Ik heb al acht jaar reuma en slik iedere dag medicijnen.’’ Een vrouw komt van het podium en gaat weer op haar klapstoel zitten. „Als mijn klachten terugkomen, zit ik hier morgen weer.” Ze is ’licht duizelig’ en ’inwendig warm’. „Mijn arm voelt heel zwaar”, zegt ze. „Raar hè?’’ Maar de pijn in haar ontstoken arm is verdwenen, zegt ze. „Zou het morgen nog zo zijn?”, vraagt ze haar zus. Het duizelt haar als ze wil opstaan. De volgende dag zijn haar pijnklachten niet teruggekeerd, vertelt ze aan de telefoon. Maar, zegt ze, soms voelt ze warmte trekken door de arm. En hoe is het met haar zus, die nekklachten had en het podium lachend en pijnvrij verliet? „Die voelt zich nog steeds geweldig.” (Trouw, 2007, ingekort en geanonimiseerd).
Twee ogenschijnlijk vergelijkbare genezingssessies. De eerste is een verslag van een bijeenkomst van Jomanda, iemand die haar genezingsrituelen vanuit een niet-christelijke motivatie doet. De tweede is van een christelijke Amerikaanse gebedsgenezer. Is dit het werk van de Heilige Geest? Of is hier iets anders aan de hand?
3. Het placebo-effect
De relatie tussen lichaam en geestesgesteldheid is complex. Het is bekend dat door psychologische factoren pijnervaring kan verminderen, genezing bespoedigd kan worden of omgekeerd een ziekte chronisch kan worden. We noemen dit het placebo-effect. De negatieve variant waarin door externe factoren een ziekte verergert wordt ook wel het nocebo-effect genoemd. Het fenomeen is uitgebreid onderzocht en beschreven. Genezingsdiensten blijken de optimale factoren voor een placebo-effect te hebben (zie bijvoorbeeld: Brad Burke, ‘Doet God nog steeds wonderen?’):
- Een ongelooflijk optimisme. De verwachtingen dat er wonderen gaan gebeuren, intens verlangen naar genezing
- Slagveldverdovingseffect. Soldaten die vechten voelen de kogel niet, totdat het gevecht afneemt. De emoties die ontstaan bij het idee om omgeven door honderden mensen te gaan staan en naar voren te lopen veroorzaken een stroom van endomorfines en adrenaline
- Kracht van suggestie. Als een gezaghebber de ziekte bestraft, kan er een sterk gevoel van genezing ontstaan.
- Focus. Door de sfeer aangestoken verdwijnen gedachten aan allerlei problemen op de achtergrond
- Sterk verlangen om te behagen. Men wil de genezer niet teleurstellen en als men niet genezen wordt dan wijdt men dat aan zichtzelf.
Het valt op dat genezingen pas plaatsvinden nadat geruime tijd een sfeer is opgebouwd. En niet bijvoorbeeld direct aan het begin van een genezingsdienst. Het belang van het zorgvuldig opbouwen van een bepaalde sfeer is groot.
Burke noemt in zijn boek nog een interessante gedachte. Als aan het begin van de dienst in het stadion of op het podium er rook wordt veroorzaakt en iemand vervolgens ‘brand’ of ‘een aanslag’ gaat roepen, dan zullen we bij de zieken dezelfde reacties vernemen als ze zich zo snel mogelijk naar een uitgang begeven: minder pijn, beter zicht wellicht, geen hoofdpijn meer, meer kracht. Maar na enige tijd, als alle emoties zijn weggezakt, zal blijken dat er niets is veranderd en dat alle kwalen weer terugkeren. En dat is precies wat we waarnemen bij genezingsdiensten: het aantal genezingen dat onafhankelijk (door bijvoorbeeld een medicus) geverifieerd is, is laag. Heel erg laag. In vrijwel alle gevallen blijkt dat na enige tijd de klachten weer terug keren.
Wie het boek van Vance leest en vervolgens naar een video van een genezingsbijeenkomst kijkt slaat de schrik om het hart. Veel genezingsbijeenkomsten, maar ook sommige andere christelijke samenkomsten, blijken opmerkelijk veel elementen te bevatten waarvan bekend is dat ze de menselijke geest beïnvloeden. Vance citeert in zijn boek de Britse hypnotiseur Andrew Newton, die tal van hypnosesessies heeft verricht in zalen en op de TV. Over de Amerikaanse TV-evangelist Benny Hinn zegt Newton: “Direct vanaf het woord ‘start’ was ik hem één stap voor. In het publiek wist ik precies wat het erna zou gaan doen, wat hij erna zou gaan zeggen. ‘Jullie zullen de geweldige kracht van de Heilige Geest voelen. Het zal opzwepend zijn. Sommige mensen zullen tintelingen voelen’. Hij beschrijft hypnose”. Op zijn website (www.newtonhypnosis.com) gaat Newton ook in op de beruchte Toronto-zegen, waar vergelijkbare verschijnselen plaatsvinden. Hij citeert een verslag van een ongelovige (!) journalist die een bijeenkomst bezoekt en ‘aangeraakt’ wordt door de ‘Heilige Geest’: ‘Een lichaam viel in mijn richting. Ik legde hem op de grond en ging verder. Ik bevond mijzelf naast de spreker, die zich bewoog door de menigte, mensen zegenend, die omvielen als kegels. Ik zag zijn hand niet eens komen toen het door de lucht naar mij bewogen werd en mij zacht – in het geheel niet hard – op het voorhoofd raakte. “En zegen deze, Heer …”. Er ging een voelbare schok door mij heen, en vervolgens viel ik achterover alsof mijn benen onder mij vandaan geschopt werden. Ik raakte de vloer – ik zweer dit is de waarheid – gierend van de lach’. Newton legt uit hoe de verschijnselen die hier beschreven worden het simpele gevolg zijn van massahypnose, een kunst die hij professioneel beheerst.
Tot slot nog een voorbeeld van een vrouw die een ervaring van de Toronto-zegen beschrijft. "Tot mijn absolute afgrijzen wist ik zonder enige twijfel dat mijn handen vreemde dingen aan het doen waren en ik begon te brullen. Ik zei: "O Heer, ik wil alles doen, maar alsjeblieft, alsjeblieft, maak me niet aan het brullen. Alleen de mannen brullen en de vrouwen brullen niet". Maar het kwam en ik ging heel hard brullen en ik maakte vreselijk veel lawaai en kruipend over de vloer deed ik vreselijke dingen en de helft van me dacht, 'Dit kan ikzelf niet zijn’. Maar een ander deel van mij wist dat het zo was." Newton legt uit dat het niet verbazingwekkend is dat zelfs iemand die op zijn hoede is in de greep raakt van een bepaalde kracht. Sterker nog, hoe meer iemand iets niet wil – zoals vallen, brullen, gapen, niezen – des te moeilijker wordt het om het niet te doen onder invloed van de kracht die op de persoon in kwestie wordt uitgeoefend. En het is wat mij betreft maar zeer de vraag of die kracht inderdaad toegeschreven moet worden aan de Heilige Geest.
Het is opvallend dat de ziekten die ogenschijnlijk genezen worden tijdens de genezingsdiensten zonder uitzondering behoren tot de aandoeningen die bekend staan om een hoge gevoeligheid voor het placebo-effect. Er zijn mij geen medisch gecontroleerde voorbeelden bekend van ziekten die daarbuiten vallen. Mensen die echt volledig blind zijn, of helemaal doof, of suikerziekte hebben. Noem maar op. Er zijn verschillende getuigenissen in omloop van mensen die van kanker genezen zijn tijdens een genezingsbijeenkomst of door een handoplegging op straat, echter opnieuw is het mij niet gelukt om een voorbeeld te vinden waarbij een medicus heeft kunnen bevestigen dat er een medisch onverklaarbare genezing heeft plaatsgevonden. Mensen kunnen wel aangeven dat ze van kanker zijn genezen, maar zoals iedereen zal begrijpen is zonder onderzoek in een ziekenhuis die bewering niet te controleren.
Velen zullen zich nog wel de organisatie TRIN (Touch, Reach, and Impact the Nations) van Mattheus van der Steen herinneren. In 2010 claimden men een genezing van o.a. 7 blinden in Birma. Videobeelden hierover werden door deze organisatie verspreid. Journalist Karel Smouter reisde naar Birma, wist deze mensen te traceren en concludeerde vervolgens dat ze nog even blind waren als ervoor.
Voor genezingen op straat geldt iets vergelijkbaars. Torben Søndergaard beweert in een video dat hij in vijf jaar tijd meer dan 100.000 mensen heeft genezen. Het is me echter opnieuw niet gelukt om één voorbeeld te vinden van iemand die door hem genezen zou zijn en waarbij de onverklaarbare genezing door een onafhankelijke medicus bevestigd is. Er is op internet een filmpje te vinden van Torben Søndergaard waarin drie mensen in een ziekenhuis worden genezen, maar opnieuw ontbreekt elke objectieve medische controle achteraf, zelfs bij een veronderstelde genezing van kanker. Hetzelfde geldt voor de video's die verspreid worden door Frontrunners Ministries. Het is mij niet gelukt om ook maar één voorbeeld te vinden van een genezing die onafhankelijk medisch bevestigd is. Bij meerdere mensen zouden stalen platen en schroeven in het lichaam 'gesmolten' zijn. Zoiets zou eenvoudig te bewijzen zijn door een röntgenfoto voor en na de genezing, maar dergelijke foto's ontbreken in het geheel. Sterker nog, sommige zogenaamde genezingen zij zodanig nep dat het ronduit beschamend is. Zo circuleerde in de sociale media een filmpje van een man bij wie op wonderbaarlijke wijze een arm 10 cm. zou zijn gegroeid. Zonder veel moeite was duidelijk te zien dat hier slechts sprake was van het verdraaien van de schouders. Het feit dat ondanks een storm van kritiek het filmpje bleef circuleren is tekenend. De voorbeelden van de genezingen op straat die op de video’s worden vertoond laten zien dat ook hier ziektes worden ‘genezen’ die bekend zijn om hun gevoeligheid voor het placebo-effect. Studies van o.a. genezing door Afrikaanse magiërs leren dat genezers inderdaad gebruik kunnen maken van het placebo-effect als de patiënt erop vertrouwt dat de genezer de ziekte kan genezen. Sociale druk omdat er anderen zijn die het gezag van de genezer bevestigen ondersteunt dit effect. En ook hier speelt het effect dat men de genezer niet wil teleurstellen een grote rol. In tal van niet-christelijke literatuur kan men lezen hoe de pijn van een patiënt momentaan vermindert als de patiënt gevraagd wordt de aandacht te vestigen op de plek waar de pijn vandaan komt en er een hand op te leggen. Intuïtief weten we dit ook wel: zodra we ons ergens pijn hebben gedaan grijpen we vanzelf met onze handen naar de plek die pijn doet. En denk ook aan iemand die een infuus geplaatst krijgt en de gelegenheid aangeboden krijgt om in iemands anders hand te knijpen. En ouders die bij hun kleine kinderen een kusje op de zere plek doen. Allemaal methoden die de pijn daadwerkelijk kunnen verlichten.
Jacob McMillen is iemand die zeer overtuigd is van het bestaan van wonderlijke genezingen. Hij getuigt van zijn vader die van een grote tumor in zijn nek is genezen op gebed. Maar na drie jaar doorgebracht te hebben op een zgn. ‘ministry school’ komt hij tot de conclusie dat verreweg de meeste genezingen pure speculatie zijn. In 95% van de gevallen geven de studenten een getuigenis van een genezing met de volgende woorden: "Dus ik ging naar deze vreemdeling en vroeg of hij pijn had in zijn lichaam. Hij zei: "Ja, ik heb pijn in mijn ____." Dus heb ik gebeden voor hem en de pijn verdween, en ik ben gewoon zo enthousiast over God dat hij hem helemaal geneest". McMillen vraagt zich vervolgens af:
- Wat was de onderliggende oorzaak van de pijn? Is dat genezen? De conclusie dat de pijn verdwenen is en dat dus de ziekte is genezen is pure speculatie.
- Is de pijn permanent verdwenen, of is deze later weer teruggekomen?
- Waarom is het altijd een vreemdeling die genezen wordt, zodat er geen pastoraal vervolg is?
- Waarom gaan 100% van de getuigenissen van de studenten over het verminderen van pijn?
Na het bekijken van tal van video’s over genezingen op straat heb ik precies dezelfde vragen als McMillen.
Er is een Youtube-kanaal van Sally Jane op internet (Heal&Restore). Deze vrouw was - voordat ze tot bekering gekomen is - een professionele hypnotiseur. Op filmpjes legt ze uit en laat ze zien hoe professionele hypnotiseurs mensen kunnen ‘genezen’. Door gebruik te maken van herhaling van woorden, spreken met autoriteit, suggestie, mensen laten ontspannen (‘sluit je ogen’), diep in de ogen kijken en andere bekende trucs kunnen mensen daadwerkelijk tijdelijk van hun pijn verlost worden. En als we dan vervolgens de beelden van Torben Søndergaard zien dan is de overeenkomst opvallend. De meeste indruk heeft op mij een filmpje gemaakt waarin een niet-christelijke hypnotiseur de straat op gaat en daar mensen van hun pijn geneest. Het is een fragment uit een TV-film van Derren Brown (met als titel ‘Miracles for sale’). Deze film van Derren Brown is zeer opmerkelijk. Hij laat zien hoe hij in korte tijd een duikinstructeur omtovert tot een geloofsgenezer. De resultaten zijn indrukwekkend. Door pure suggestie ziet hij kans om mensen daadwerkelijk te genezen van hun pijn. Op straat en in de zaal. En het is duidelijk dat hier sprake is van bekende hypnosetechnieken; hier vindt niets bovennatuurlijks plaats.
Opvallend is dat door de genezers veel mensen worden ‘genezen’ met benen met ongelijke lengte. Nu blijkt uit onderzoek dat 70% van alle mensen benen van ongelijke lengte heeft. Bij meer dan 15% van de mensen is dat verschil zelfs meer dan 10 mm. Een verschillende beenlengte is niet zomaar eventjes op straat te constateren. De eenvoudigste methode is de zgn. plankjesmethode, waarbij plankjes onder één van de voeten worden gezet en gekeken wordt of de heup recht staat. Echter, dat heb ik de ‘genezers’ op straat nog niet zien doen. Dat neemt niet weg dat regelmatig beweerd wordt dat mensen last hebben van ongelijke beenlengte, en vervolgens na een ‘behandeling’ zonder enige objectieve controle achteraf wordt geconstateerd dat het probleem is opgelost. Sterker nog, het verlengen van benen is een oude truc, die erop berust dat aandacht sterk wordt gericht op één schoen en de andere schoen van onderen wordt bewogen. Derren Brown heeft op Youtube filmpjes gezet waarin hij precies uitlegt hoe de truc werkt. Er zijn filmpjes van Sally Jane waarin zij inzoomt op filmpjes van Torben Søndergaard, en dan is het duidelijk te zien hoe hij gewoon deze oude truc toepast. Dat is duidelijk te zien als je kijkt naar de hand bij de schoen waar hij de aandacht niet op vestigt. Hier is dus geen sprake van een placebo-effect, maar van bedrog. Iets vergelijkbaars is het geval in een filmpje waarin Tom de Wal zogenaamd een arm bij een man met 10 cm. verlengd.
In 2012 diende iemand bij de Advertising Standards Authority (ASA; zeg maar de Engelse Reclame Code Commissie) een klacht in tegen de ‘Healing on the Streets’ (HOTS) in Bath. Op de website en in folders gaf deze organisatie aan door gebed tal van ziektes te kunnen genezen. Waaronder ook ernstige ziekten als artritis, MS, fibromyalgie, astma en verlamming. De klager stelde dat er geen enkel bewijs is dat dit klopt en dat het ernstig zieke mensen ervan kan weerhouden om een arts te raadplegen. De ASA gaf na het horen van de tegenargumenten van HOTS de klager gelijk. Er was geen enkel bewijs dat de HOTS mensen kon genezen, en de voorbeelden op de website waren niet overtuigend. HOTS was niet in staat om aan te tonen dat de talloze ‘genezingen’ die door hun worden vermeld ook daadwerkelijk hadden plaatsgevonden.
En dan valt gelijk het grote verschil met de genezingen op zoals Jezus en de apostelen deden. Daar worden wel ziekten genezen als blindheid en doofheid. Volledig, zonder dat men later weer terugvalt in de ziekte. En al dan niet gelovige omstanders bevestigen de genezing. Komt dat tegenwoordig niet meer voor? Zeker wel, maar niet veel. En zeker niet op ons commando, maar daar en dan waar God het wil.
En als het gaat om de Heilige Geest dan zien we in de Bijbel nergens dat iemand door die Geest de controle over zichzelf verliest en vreemde dingen gaat doen als vallen, lachen, brullen en dergelijke. God heeft de Heilige Geest gegeven tot opbouw van Zijn Koninkrijk. Het is moeilijk in te zien hoe mensen die volledig buiten zinnen raken hieraan bijdragen. Tijdens optredens van Rodney Howard-Browne zien we mensen gierend van de lach in de zaal zitten, flauw vallen en ogenschijnlijk epileptische aanvallen krijgen. Het heeft veel weg van een goed geregiseerde hypnoseshow. Is deze wijze van het verlies aan controle over jezelf een manifestatie van de Heilige Geest? Dat zien we nergens in de Bijbel, en ik ben ervan overtuigd dat dat ook nu niet het geval is. (Zie ook het artikel "Stop de sponsoring van New Age" op deze website).
4. De andere kant
Op 11 november 2017 is een gastblog van Annemieke Bosman gepubliceerd op de site van Wouter van der Toorn. Het is een indrukwekkend verhaal van een chronisch zieke vrouw die veel ervaring heeft opgedaan in de charismatische beweging. Ze beschrijft hoe ze in genezingsdiensten onder druk wordt gezet om minder pijn te voelen, en soms ook inderdaad minder pijn voelt. Maar korte tijd later komt onherroepelijk toch de pijn steeds weer terug. Het schrijnendst vind ik de beschrijving van het sociale isolement waarin ze zich bevindt. Vrienden die alleen maar gericht zijn op genezing en niet kunnen accepteren dat die genezing er niet komt. Alle aandacht is gericht op mensen die ogenschijnlijk wel genezen. Die daarvan getuigen op het podium. Degenen die ziek blijven worden aangemoedigd om te blijven zoeken naar genezing. Worden onder druk gezet om zonden te belijden. Boeken te lezen over genezing. Genezingsdiensten te bezoeken. Alles is gericht op genezing. Die maar niet komt. Terwijl de zieken volledig verstoken blijven van pastorale zorg in hun ziekte. Zelfs worden bestempeld als ‘een mislukt project’. Het is niet moeilijk om in te zien dat dit toch weinig te maken heeft met het navolgen van Jezus.
5. De Heilige Geest en placebo-effect
Is dan alles wat we als christenen toeschrijven aan de Heilige Geest in feite gebaseerd op een placebo-effect? Absoluut niet! Velen met mij zullen de getuigenissen kennen van mensen die Gods leiding in hun leven zien, die bemoediging ervaren bij het bidden en Bijbellezen, die zich gesterkt voelen door de verkondiging van het Woord. En we moeten ons realiseren dat het grootste wonder niet lichamelijke genezing is, maar het feit dat mensen door Gods Geest zich bekeren waardoor hun zonden vergeven worden. Gods Geest is aanwezig en werkt nog steeds. En Hij kan ook nog steeds op wonderlijke wijze genezen. Maar wel wanneer Hij wil, en hoe Hij wil. Door de middelen die Hij daarvoor gegeven heeft: de Bijbel, het gebed, het contact met andere christenen. En denk bij genezing ook aan de ziekenzalving waar Jacobus over spreekt.
Nu ik me ben gaan verdiepen in het placebo-effect ben ik uitermate verontrust geraakt door allerlei bijeenkomsten waar een zodanige sfeer wordt gecreëerd dat – bewust of onbewust – een duidelijk gebruik wordt gemaakt van psychische factoren die het publiek beïnvloeden. En ik vraag me sterk af of datgene wat de mensen tijdens zo’n bijeenkomst meemaken inderdaad toegeschreven kan worden aan Gods Geest. Ook ben ik verontrust door het feit dat er steeds meer aandacht lijkt te komen in bepaalde kringen voor wat men omschrijft als de bijzondere gaven van de Heilige Geest. De Toronto-zegen is op zijn retour, maar één van de mensen die aan de wieg hebben gestaan van dit fenomeen is in Nederland actief onder het motto ‘Er is meer’. En de Toronto-zegen wordt inmiddels ook omarmd door de Holy Trinity Brompton kerk in Londen, de bakermat van de bekende Alpha-cursus. Ook ben ik zeer bezorgd over de toenemende belangstelling voor het genezen op straat. Ik ben ervan overtuigd geraakt dat in de meeste, zo niet alle gevallen, hier sprake is van een placebo-effect of zelfs pure bedrog. Door dat te verbinden aan het geloof in Jezus wordt meer kwaad dan goed gedaan.
Nu ik gelezen en gezien heb welke factoren een hypnose-effect veroorzaken, zie ik dit terug in tal van video’s over genezingsdiensten en genezingen op straat. Mensen die flauw vallen, hevig gaan trillen, schreeuwen, uitbundig lachen, of op andere wijze buiten zinnen raken zijn vaak door een hypnose-effect getroffen. Als we nauwkeurig zien welke handelingen (verbaal en fysiek) van de ‘genezer’ voorafgegaan zijn aan deze reacties van de patiënt, dan kunnen we zonder problemen hierin de standaardmethoden voor hypnose herkennen. Herhaling van woorden met stemverheffing en autoriteit, diep in de ogen kijken, verwachtingspatroon opvoeren door suggestie op te wekken. Zijn dan alle genezingen in genezingsdiensten en op straat gebaseerd op suggestie? Vindt er dan helemaal geen werkelijke genezing plaats? Dat weet ik niet, maar ik ben naarmate ik langer met dit onderwerp bezig ben wel steeds meer sceptisch geworden.
5. Slotopmerkingen
Het is onduidelijk of de genezers altijd bewust gebruik maken van psychologische effecten om mensen het gevoel te geven dat ze genezen zijn. Wel is het zo dat de opzet van de genezingsdiensten vanuit onze wetenschappelijke kennis het placebo-effect sterk oproept. Hetzelfde geldt voor de wijze waarop mensen op straat worden behandeld. Dat neemt niet weg dat veel mensen beslist een kortdurende verbetering zullen ervaren. Maar die is medisch goed verklaarbaar en geen bovennatuurlijk wonder. Worden er dan tijdens dit soort bijeenkomsten geen mensen wonderlijk genezen? Of bij genezingen op straat? Misschien wel, misschien niet. Er is in elk geval een groot gebrek aan goed gedocumenteerde voorbeelden.
Ik ben ervan overtuigd dat God nog steeds op wonderlijke wijze ziekte kan genezen, en dat ook nog doet. Maar op Zijn tijd, op Zijn manier, en niet op ons commando. In een verklaring van de Charismatische Werkgemeenschap Nederland uit 2007 staat het er zo: ‘Het gebed met en voor de zieke in de dienst der genezing vindt plaats met verwachting en volharding. Dat is iets anders dan zekerheid dat precies dat ontvangen wordt waarvoor gebeden wordt. (…) De wijze waarop het gebed verhoord wordt is een zaak van God die in al zijn werk vrijmachtig is, genadig en trouw’. Voor genezing is geen massabijeenkomst met opzwepende muziek en bevelende voorganger nodig. Sterker nog, ik denk dat een waarschuwing op zijn plaats is. Genezing door een placebo-effect is tijdelijk. Als na verloop van tijd de ziekte weer terugkomt kan men ernstig teleurgesteld zijn of onnodig gaan twijfelen aan zichzelf.
Vaak wordt gezegd dat er een enorm getuigenis van deze genezingen uitgaat. Dat valt erg tegen. Veel ongelovigen denken dat het geloof niets anders is dan een aaneenschakeling van psychologische effecten, die niets te maken hebben met een werkelijk bestaande God. Deze mensen zien hun opvatting bevestigd in de zogenaamde genezingen. In seculiere media zie ik dan ook zeer weinig positieve opmerkingen over het christelijke geloof naar aanleiding van ‘genezingswonderen’. Ook niet naar aanleiding van de vele duizenden geclaimde genezingen op straat. Sterker nog, in artikelen en filmpjes die eenvoudig op internet te vinden zijn wordt duidelijk gemaakt hoe psychologische factoren gebaseerd op suggestie en bedrog gebruikt worden door deze geloofsgenezers.
Tekenen en wonderen zijn een illustratie bij het geloof, maar niet het wezen van het geloof zelf. Er wordt nogal eens te veel nadruk gelegd op de wonderen, waardoor de aandacht voor de leer van de Bijbel op de achtergrond raakt. Het is opvallend dat er weer een grote hang lijkt te zijn naar bijzondere ervaringen. Prof. Kees van der Kooi, die o.a. betrokken is bij de Charismatische Werkgemeenschap Nederland, zegt hierover (ND, 4 maart 2017): ‘De hang naar bijzondere ervaringen, vooral bij jongeren, komt doordat mensen in de kerken te weinig handvatten krijgen om God te ervaren in hun gewone leven. Dominees reiken te weinig aan dat God dagelijks zegeningen geeft. Als dat niet gebeurt, gaan mensen God zoeken in het bijzondere. Op conferenties bijvoorbeeld’. Ik ben bezorgd dat deze hang naar bijzondere ervaringen christenen ertoe kunnen verleiden hun gezonde kritische houding te laten varen.
Mensen als Erik Vance, Andrew Newton, Sally Jane en Derren Brown laten ons zien dat de menselijke geest zeer sterk kan worden beïnvloed door anderen. En dat lichamelijke klachten daarop kunnen reageren. Op een manier die ons kan verbazen. De wijze waarop dit effect wordt gebruikt als veronderstelde manifestatie van de Heilige Geest vind ik zeer bedenkelijk. Of de ‘genezers’ dat nu bewust doen of niet.
Ter afronding. Ik heb lang geaarzeld met het publiceren van dit artikel. Want er zijn veel christenen die aanwezig geweest zijn geweest bij een genezingsdienst of een genezingsactie op straat, en daar God voor prijzen. Na lang wikken en wegen ben ik ervan overtuigd geraakt dat de gevaren van het gebruiken van het placebo-effect als veronderstelde uiting van het werk van de Heilige Geest zo groot zijn, dat een waarschuwing op zijn plaats is.
Bas Krins – juni 2017
aangevuld november 2017, mei 2018, september 2022