Complottheorieën zijn van alle tijden. En dat we in deze tijd van angst en onzekerheid daar meer dan anders over lezen en horen was te verwachten. De vraag is echter wat christenen in complottheorieën zien. Want zowel in orthodoxe als in evangelische kring blijken velen hiervoor gevoelig te zijn. Hoe is geloof in een complottheorie te rijmen met een geloof in de God van de Bijbel? Om daar een antwoord op te vinden heb ik door middel van participerende observatie in de wereld van de sociale media mij geruime tijd de subcultuur van de christelijke complottheorieën proberen in te leven.
Christelijke complottheorieën
De meeste elementen die we tegenkomen onder de christelijke complotdenkers zijn overgenomen van niet-christenen. Het vaccin zou een nanochip bevatten, het bevat kwik waardoor autisme wordt veroorzaakt, het dient alleen de financiële belangen van de farmaceutische industrie, het is bedoeld om de wereldbevolking massaal te laten sterven en uit te dunnen tot 500.000 bewoners, het veroorzaakt kanker, en het is gepland om de Nieuwe Wereld Orde (NWO) te dienen. Voor dat laatste wordt het woord ‘plandemie’ gebruikt. Dit alles is overigens niet nieuw. In 2009 was het vaccin tegen de Mexicaanse griep onderwerp van complottheorieën. Alle elementen van toen zien we nu weer terugkomen in de complottheorieën rondom corona.
Christelijke complottheorieën blijken daarnaast sterk verweven te zijn met bepaalde eindtijdtheorieën. Er worden allerlei relaties gezien tussen de pandemie en teksten uit de Bijbel, met name de Openbaring aan Johannes. Dit leidt ertoe dat men in de vaccinatieplicht een vervulling ziet van het merkteken 666 van het beest. Afzien van vaccinatie zal volgens deze mensen uiteindelijk leiden tot economische uitsluiting. Alleen die christenen die standvastig zijn zullen de druk weerstaan en zich niet laten inenten. En zo wordt het weigeren van vaccinatie een kenmerk van de ware christen.
Een tweede kenmerk is het uiten van profetieën. Mensen krijgen openbaringen, betekenisvolle dromen of ze krijgen verborgen betekenissen in de Bijbel geopenbaard. Deze worden gedeeld op sociale media. Veel profetieën gaan over de schadelijke gevolgen van een eventuele vaccinatie of over de naderende Opname van de Gemeente. Zo profeteerde men dat door de vaccinatie grote groepen mensen zouden overlijden, of dat men veranderd zou worden in zombies die slaafs de overheid volgen omdat hun DNA veranderd is door de vaccinatie. Inmiddels zijn in verschillende landen de vaccinatieprogramma’s gestart, en we moeten concluderen dat het valse profetieën geweest zijn.
Niet liegen
Op een gegeven moment werd de uiterst dubieuze stelling geponeerd dat een vaccin ons DNA verandert waardoor wij gewillige volgelingen van de overheid worden. Wat gebeurt er als daarop wordt gereageerd met een bericht van geleerden die aangeven dat een vaccin helemaal geen DNA kán veranderen? De geleerden worden gewantrouwd, want zij zullen wel in dienst van de overheid staan. En de berichtgeving binnen de groep wordt kritiekloos geaccepteerd. Toen het vaccinatieprogramma in de VS startte verscheen er een filmpje op de sociale media van een verpleegster die kort na de vaccinatie flauwviel. Volledig onschuldig, zoals de verpleegster na afloop ook zelf verklaarde. Dit filmpje werd gemonteerd en gebruikt om aan te geven hoe gevaarlijk de vaccinatie is. Ondanks het feit dat verschillende mensen op deze sociale media aangaven dat er niets aan de hand was, en daarbij verwezen naar het ongemonteerde filmpje en de toelichting van het ziekenhuis, bleven mensen het filmpje gebruiken om de schadelijkheid van de vaccinatie te onderbouwen. Ik heb tal van andere gemanipuleerde video’s en foto’s en bovenal verdraaide berichten gezien die duidelijk maken dat veel leugens moedwillig de wereld in gebracht zijn. Het is tegenwoordig goed mogelijk om van de berichten, foto’s en video’s na te gaan of ze bewerkt zijn en zo ja, wat het origineel is. Het is begrijpelijk dat de meeste mensen deze controle niet uitvoeren; het heeft mijzelf tientallen uren gekost. Maar het is wel zeer verontrustend dat tal van berichten op sociale media rondgaan die opgebouwd zijn op een combinatie van waarheden, halve leugens en hele leugens. Na vele maanden van participeren binnen de groep is dit voor mij nog steeds het meest onbegrijpelijke. Christenen die niet geloven in de complottheorieën wordt verweten dat ze onvoldoende kritisch denken, en aan de andere kant is het op geen enkele manier mogelijk deze mensen ertoe te bewegen zelf kritisch na te gaan denken. Op een gegeven moment werden steeds meer filmpjes door de beheerders van de sociale media voorzien van een waarschuwing dat de inhoud feitelijk onjuist is. Uiteraard werd deze censuur beschouwd als een complot van de MSM (‘main stream media’) die de waarheid wil verdoezelen. Terwijl de sociale media zeer terughoudend zijn in deze vorm van censuur, en er geen aanwijzingen zijn dat deze waarschuwingen ten onrechte worden gegeven. Door klakkeloos dit soort berichten ondanks de waarschuwing te verspreiden dragen deze christenen nadrukkelijk bij aan het verspreiden van leugens. In het bijzonder zijn de christenen die voor de camera hun visie op de huidige tijd geven en zich daarbij (deels) baseren op onjuiste feiten nadrukkelijk aanspreekbaar.
Met betrekking tot het mechanisme achter het ontstaan van complottheorieën is er een interessant voorbeeld. In de Verenigde Arabische Emiraten wordt een opmerkelijk project uitgevoerd, namelijk de bouw van het Abrahamic Family House. Het is een complex met een synagoge, moskee en kerk. De opening is voorzien in 2022. In oktober 2021 verscheen er in sociale media opeens overal berichten over de opening in 2022 van het hoofdkantoor van de One World Religion Headquaters in de Verenigde Arabische Emeritaten. Echter, wie even naar de oorspronkelijk informatie zoekt zal al snel zien dat er geen sprake is van een wereldreligie en ook niet van een hoofdkantoor. Het is tendentieuze berichtgeving gebaseerd op halve waarheden. Maar desniettemin massaal verspreid onder complotdenkers.
Het is opmerkelijk dat er christenen zijn die elk intellectueel proces van het afwegen van argumenten en controleren van gegevens terzijde schuiven en uitsluitend op zoek zijn naar informatie die hun vooronderstellingen bevestigt. Binnen de groep van gelijkgestemden wordt alle informatie kritiekloos gedeeld, buiten de groep wordt alles als onzin weggezet. Deelnemers aan de groep krijgen zo het gevoel ergens bij te horen. En het kwaad wordt buiten de groep gezocht. Dit leidt ertoe dat men geen oog heeft voor het feit dat er binnen de groep weleens leugens verspreid kunnen raken, en buiten de groep er waarheden gevonden kunnen worden. In het licht van Gods Woord zouden echter juist christenen een andere houding moeten aannemen. Meer oog moeten hebben voor het feit dat ook wij zelf correctie nodig zouden kunnen hebben, en dat de buitenwereld weleens niet zo zwart zou kunnen zijn als wij het afschilderen. En vanuit die houding op zoek moeten gaan naar informatie. Waarbij ruimte is voor een kritische houding tegenover overheid, de media én de berichtgeving binnen de groep van complotdenkers.
The Great Reset
Een opvallend vaak terugkomend thema is 'The Great Reset'. Een term dat gebruikt is door het World Economic Forum (WEF). Waarmee men wil aanduiden dat we in de economie niet alleen het economisch optimum moet zoeken, maar ook aandacht moet hebben voor andere zaken zoals sociale aspecten en het klimaat. In complottheorieën wordt dit vermengd met de 17 doelen van de VN. En in een preek van ds. Visser op 10 oktober 2021 wordt dit ook nog eens verbonden met de onjuiste bewering dat men digitale systemen wil koppelen aan het menselijk denken. Alle stukken van het WEF zijn gewoon op internet te lezen. En de beschuldigingen van een streven naar een wereldregering, een wereldreligie, een basisinkomen voor iedereen en geen salaris meer, enz. zijn aantoonbaar onjuist. De verbinding met de coronapandemie en vaccinatie is fantasie. Toch is het verbijsterend om te zien hoe christenen niet de moeite nemen om de originele stukken te lezen maar moeiteloos de suggesties van een complot van anderen overnemen. Een discussie die opgelaaid is na de eerder genoemde preek van ds. Visser. Bij herhaling geeft hij aan dat alles wat hij beweert gewoon te lezen is op internet. En dat klopt, maar dan wel op dubieuze sites. En het is jammer dat een voorganger van naam in een officiële eredienst zich laat verleiden tot het citeren van een reeks aan aantoonbare onwaarheden.
De overheid
Kenmerkend is een groot wantrouwen tegenover officiële instanties, overheden, media en erkende wetenschappers. Het verzet tegen de overheid gaat wringen met de Bijbelse grondhouding van eerbied voor de overheid. In die zin lijkt het gebed voor de overheid meer in lijn met dat wat van een christen verwacht mag worden dan ongefundeerde kritiek. Bij herhaling kom je onder de complotdenkers de tekst uit de Bijbel tegen dat je God meer gehoorzaam moet zijn dan mensen, maar men vergeet dat er helemaal geen sprake is van een overheid die het ons onmogelijk maakt ons geloof te belijden. Dat laatste wordt door de complotdenkers anders beoordeeld. Volgens hen is alleen al de plicht om mondkapjes te dragen voldoende reden om de overheid van bijbedoelingen te betichten, zoals het aanleren van slaafse gehoorzaamheid, en op te roepen tot opstand.
Een element dat mij is opgevallen is dat veel christelijke complotdenkers aangeven geen TV-abonnement meer te hebben omdat ze de media niet vertrouwen. Want die zijn spreekbuis van de overheid. Gezien de organisatie van het Nederlandse omroepbestel een opmerkelijke gedachte.
Andere christenen
Minstens zo verontrustend is de houding tegenover christenen die een andere mening hebben. Op een gegeven moment kwam er een bericht naar buiten via de EO waarin ds. Van der Veer betoogde dat een vaccin een geschenk van God is. De reacties in de sociale media waren ontstellend. Ik durf ze hier niet te herhalen. Vrij vertaald komt deze erop neer dat iemand die denkt dat het mogelijk is als christen om zich te laten vaccineren, een ongelovige is die bezeten is door de duivel. Van der Veer kwam vervolgens met een bericht dat hij dermate getroffen is door deze reacties dat hij zich niet meer durft uit te spreken over vaccinatie. Een column van dr. Willen J. Ouweneel waarin hij zich positief uitlaat over vaccineren komt er al niet beter van af. Ik ben gewend geraakt aan soms scherpe discussies over theologische standpunten, maar wat ik tegenkwam op sociale media over vaccineren was grensoverschrijdend. Een volledig gebrek aan respect voor andere christenen met wie men verschilt van mening, zelfs een demonisering van broeders en zusters in het geloof, zodanig dat op geen enkele manier te begrijpen is hoe men dit meent te kunnen rijmen met een Bijbelse houding van verdraagzaamheid. Men is ver, zeer ver, verwijderd van het vermaan van Paulus om de ander voortreffelijker te achten dan zichzelf.
Eén van de bekendste sprekers in de wereld van de christelijke complotdenkers is Amir Tsarfati. Hij combineert complottheorieën met een eindtijdtheorie en Bijbelteksten. In de wereld van de christelijke complotdenkers is hij zeer bekend. Eind 2020 kwam er een video beschikbaar van een interview van hem met een christelijke directeur van een verpleeghuis en een vooraanstaande christelijke viroloog. In deze video komt hij onverwachts met een veel genuanceerdere mening dan we van hem gewend zijn. De gevolgen van het virus blijken zeer ernstig te zijn en hij roept op om ons in te laten enten. De reacties op de sociale media varieerden van een spontane oproep om voor hem te bidden tot de constatering dat het kennelijk belangrijk is om zelf onderzoek te doen omdat zelfs mensen als Amir Tsarfati kunnen dwalen. Hiermee was voor mij het absolute dieptepunt wel bereikt. Drie christelijke personen, waarvan één met zeer veel wetenschappelijke kennis van virussen en vaccins, zijn kennelijk niet in staat om deze complotdenkers ook maar een moment hun eigen mening te laten heroverwegen. Datgene wat aangeduid wordt met zelf onderzoek doen is niets anders dan videofilmpjes en websites opzoeken die de mening bevestigt die ze al hebben. Christenen die een andere mening hebben, zelfs al zijn het specialisten op hun vakgebied, worden per definitie beschuldigt van het vertellen van onwaarheden. Sterker nog, de complotdenkers roepen voortdurend op om onderzoek te doen. Nu komt er een bekende, onverdachte spreker die aangeeft onderzoek te hebben gedaan en tot de conclusie te zijn gekomen dat corona echt gevaarlijk is, en dan wordt hij als afvallige ter zijde geschoven.
Zoals al eerder aangegeven hebben de complotdenkers het standpunt tegenover inenting gemaakt tot een kenmerk van de ware christen. En dus is iedereen die er anders over denkt een afvallige. Deze manier van denken maakt dat men behoort tot een groep die kennis heeft, die weet wat er werkelijk aan de hand is, en neerkijkt op al die andere mensen die de overheden en de officiële media nog durven te geloven. De groep van complotdenkers blijkt angstwekkende overeenkomsten met een sekte te hebben.
Getuigenis
Laten we nog eens terugkijken naar de afgelopen periode. Welke indruk hebben christelijke complotdenkers gemaakt op mensen die niet geloven? Mensen die leven in angst, wantrouwend zijn tegenover alles en iedereen, opgesloten in een bubbel van eindtijdtheorieën in een poging om alle ontwikkelingen uit de wereld om ons heen op de Bijbel te projecteren? Moet men zich niet realiseren dat het christelijk geloof volledig ongeloofwaardig is gemaakt door allerlei leugens te omarmen?
En er is nog een ander punt. Mensen die complottheorieën aanhangen zijn geneigd om zich slecht aan de coronamaatregelen te houden. Inmiddels is voldoende aangetoond dat deze mensen meer dan evenredig bijgedragen hebben aan de verspreiding van deze ziekte. Dit moeten we als christenen niet willen. Daarnaast is uit onderzoek ook duidelijk geworden dat de bereidheid tot vaccineren onder de mensen die behoren tot de sociaal zwakken relatief laag is omdat zij hun informatie vrijwel uitsluitend uit de sociale media halen. Zo dragen de mensen die complottheorieën verspreiden via de sociale media bij aan het vergroten van de kloof tussen arm en rijk. In het najaar van 2021 kunnen we constateren dat er twee soorten gebieden zijn waar de verspreiding van het virus opvallend groot is. Dat zijn de grote steden vanwege de grote groepen laaggeletterden en dat zijn bepaalde plaatsen in de Biblebelt zoals Staphorst.
Rond de jaarwisseling 2020/2021 werd het blad Eyeopener van Jaap Dieleman in Noord-Nederland massaal verspreid. Een blad dat een merkwaardige combinatie vertegenwoordigt van christelijk geloof, eindtijdtheorie en complottheorie en duidelijk gericht is tegen vaccinatie. Toen eind februari miljoenen exemplaren in de rest van Nederland werden verspreid kwam er publiciteit. Bij de NOS, de Telegraaf, de Volkskrant, CIP, enz. En zonder uitzondering zeer negatief, afgezien van aanhangers van Dieleman op sociale media die hem bleven steunen. Op geen enkele manier is in te zien hoe op deze manier de belangstelling van ongelovigen voor het Evangelie moet worden gewekt. De VPE (Vereniging Pinkster- en Evangeliegemeenten) zag zich zelfs genoodzaakt om openlijk afstand te nemen van de suggestie van Dieleman dat het vaccin verbonden is met antichristelijke controle en directe vervulling van Bijbelse profetieën.
Geloof in complottheorieën en geloof in God
Ik heb de indruk dat veel christenen die geloven in complottheorieën zich serieus zorgen maken, en geen verkeerde bijbedoelingen hebben. En ik kan mij voorstellen dat niet iedereen even handig is in het traceren van de bron van een bepaald bericht of video. Minder begrip heb ik voor de makers van allerlei nepberichten en video’s. Informatie is zodanig verdraaid en gemanipuleerd dat het moeilijk is om hier geen onzuivere bedoelingen achter te zoeken. Maar ook het zonder toetsen doorsturen van gemanipuleerde filmpjes, willens-en-wetens onjuistheden verspreiden, de overheid ten onrechte van verkeerde bedoelingen beschuldigen, andere christenen voor afvalligen uitmaken omdat ze een andere mening hebben - het staat haaks op een christelijke levenshouding.
Er is wat mij betreft ook reden voor zorg. Gedragswetenschappers geven aan dat een groep mensen die zich verenigd voelen rondom een complottheorie de neiging heeft om te radicaliseren. Dat lijkt mij een verontrustend vooruitzicht. In dat kader is de verbinding tussen Jaap Dieleman - een bekende Nederlandse 'christelijke complotdenker' - met de activistische en opruiende 'Wees de weerstand' - waarvan het Youtubekanaal geblokkeerd is wegens overtreding van de regels - opvallend en zorgwekkend.
Het extreme zwart-witdenken dat we in een deel van deze groep zien maken de christelijke complotdenkers tot een sekte die niet zonder risico is. Wanneer je de informatie die circuleert leest en ziet zonder deze te controleren loop je gemakkelijk het risico te worden meegezogen met het sentiment, zeker als je zelf weinig achtergrondkennis hebt. Voor mij reden genoeg om na deze periode intensief participeren de digitale deur weer dicht te doen.
Bas Krins – februari 2021 (aangevuld mei 2021, oktober 2021)