Inleiding
Als de Filistijnen de Ark in bezit nemen, straft God de Filistijnen met een ziekte. Maar om welke ziekte gaat het? Dat blijkt een lastige vraag te zijn. Om een antwoord te krijgen op deze vraag zullen we alle instrumenten van de taalkunde moeten gebruiken.
De straf wordt genoemd in 1 Sam. 5:6:
De HEER pakte de inwoners van Asdod hard aan. Hij zaaide paniek en trof alle inwoners van het vorstendom met gezwellen.
De NBG vertaalt hier met ‘builen’, de NBV met ‘aambeien’, en de SV, HSV en NBV21 vertalen met ‘gezwellen’.
In 1 Sam. 5:6 gaat het om de bewoners van Asdod. Later worden de bewoners van Gat en Ekron getroffen door dezelfde ziekte (1 Sam. 5:9,12). Uit de beschrijving bij Ekron blijkt dat de ziekte dodelijk kon zijn. Als de Ark wordt teruggestuurd geven de Filistijnen gouden replica’s van hun gezwellen mee (1 Sam. 6:4,5,11,17). Daarnaast lezen we ook over replica’s van muizen.
We komen het woord dat vertaald is met ‘gezwellen’ verder nog één maal tegen in Deut. 28:27
De HEER zal u treffen met zweren als Egypte destijds, met gezwellen, uitslag en schurft, met ongeneeslijke ziekten.
Ketiv en Qere
De Hebreeuwse tekst van de Tenach (wat wij Oude Testament noemen) bevat soms aanwijzingen voor het voorlezen van de tekst. De Ketiv (‘wat geschreven is’) wordt dan in de kantlijn voorzien van commentaar in de vorm van een Qere (‘wat gelezen wordt’). Het bekendste voorbeeld is dat als de godsnaam JHWH geschreven staat, Adonai gelezen moet worden. In veel ander gevallen gaat het om het vervangen van een verouderd woord door een moderner woord, of het vervangen van een letter in een woord door een letter dat erop lijkt. Feitelijk weerspiegelt de Qeri-versie een tekstueel commentaar van de rabbijnen.
In Deut. 28:27 wordt de Ketiv ‘ophalim’ vervangen door de Qere ‘techorim’. Ophalim zijn letterlijk gezwellen. Dit kan verwijzen naar aambeien, tumors, builenpest, een aandoening van de penis of nog iets anders. Daar komen we straks nog op terug. Techorim zijn waarschijnlijk abcessen die op elke plaats op het lichaam kunnen voorkomen. Dit verschijnsel, het vervangen van een expliciet begrip dat verwijst naar intieme delen van het lichaam door een eufemisme komt vaker voor. In Deut. 28:30 wordt op vergelijkbare wijze een zeer expliciete term voor ‘seks hebben’ vervangen door de uitdrukking ‘liggen bij’.
In elk geval ligt het voor de hand om te veronderstellen dat met de plaag van de Filistijnen een aandoening wordt beschreven van de intieme delen, en dat men bij het voorlezen deze tekst wat wilde kuisen. Dit is ook in lijn met de Rabbijnse traditie. Die stelt dat grof taalgebruik moet worden vervangen door het gebruiken van een eufemismen (Megillah 25b). Zowel Deut. 28:27 als 1 Sam. 5-6 worden hierbij als voorbeelden genoemd.
LXX
De Griekse vertaling van het Oude Testament (de Septuagint, afgekort met LXX) gebruikt in zowel Deuteronomium als in 1 Samuël een Grieks woord dat vertaald kan worden met ‘achterste’. De ziekte zou dan inderdaad weergegeven kunnen worden met ‘aambeien’. En de gouden beelden die de Filistijnen gemaakt zouden hebben kunnen dan billen zijn geweest, iets dat beter voor te stellen is dan afbeeldingen van aambeien.
In de Hebreeuwse tekst lezen we pas bij de derde stad, Ekron, dat de ziekte dodelijk kon zijn. En pas in 1 Samuël 6 als gesproken wordt over het maken van gouden beelden wordt gesproken over muizen (of ratten). In de Septuaginta wordt echter al bij de eerste stad Asdod aangegeven dat de ziekte dodelijk is, en worden ook de muizen vermeld.
Aanvullende gegeven
In de oudheid werd er al een relatie gelegd met Ps. 78:66, waarin verwezen wordt naar deze geschiedenis. Daar wordt vermeldt dat God de Filistijnen ‘van achteren’ sloeg. Op basis hiervan werd de relatie met aambeien gelegd. Overigens kan het Hebreeuws ook zodanig vertaald worden dat God de Filistijnen naar achteren, dus terug, sloeg (zoals in de NBV en NBV21 wordt vertaald).
Bij archeologische opgravingen in Gath en Askelon zijn flesjes gevonden in de vorm van onbesneden penissen. Dit lijkt erop te wijzen dat de penis een grote symbolische betekenis had in de Filistijnse cultuur. Vanuit dit oogpunt is het opmerkelijk dat we lezen dat Gods hand tegen de inwoners van de Filistijnse steden was (1 Sam. 5:7,9,11), maar als gesproken wordt over de ziekte dan wordt expliciet over ‘mannen’ gesproken en niet over inwoners (1 Sam. 5;7,9,12). Deze nuance is helaas weggevallen in de Nederlandse vertalingen. Om deze redenen zijn er geleerden die denken dat het gaat om een aandoening van de penis. Nadeel van deze uitleg is dat ‘ophalim’ in het Hebreeuws letterlijk een verhoging is. Dat kan een gezwel of een heuvel zijn, maar de sprong naar een aandoening van het mannelijk geslachtsdeel is taalkundig moeilijk te onderbouwen.
Er is nog een ander opvallend aspect. We lezen in deze geschiedenis ook over een plaag van muizen of ratten (het Hebreeuws maakt geen onderscheid en heeft slechts één woord voor knaagdieren). En de manier waarop de ziekte en de knaagdieren naast elkaar worden vermeld, suggereert dat die twee met elkaar te maken hebben. Nu wordt builenpest via de rattenvlo door ratten verspreid. En de builenpest uit zich onder andere door builen met name in de lies (en de oksels). Daarnaast weten we uit Egyptische bronnen dat de builenpest in de oudheid voorkwam. Met andere woorden, ook deze ziekte kan bedoeld zijn.
Slotopmerkingen
Alles overziende is de conclusie met betrekking tot de plaag van de Filistijnen:
- Het was een gezwel of iets dergelijks
- Aangezien de Rabbijnen de neiging hadden de term te vervangen bij het voorlezen, zal het betrekking hebben gehad op de intieme delen van de mens
- De ziekte kon dodelijk zijn
- Het is mogelijk dat uitsluitend of met name mannen getroffen werden
- Er ligt mogelijk een relatie met een rattenplaag
Aangezien aambeien niet dodelijk zijn, en het ook niet goed voor te stellen is dat daar gouden replica’s van gemaakt konden worden, is deze vertaling niet voor-de-hand liggend.
Hoewel de builenpest het best voldoet aan deze beschrijving, is het niet eenduidig dat inderdaad deze ziekte bedoeld is. Aangezien de geschiedenis meer dan 3000 jaar geleden zich heeft afgespeeld is het ook mogelijk dat het gaat om een ziekte die nu niet meer bekend is.
Bas Krins – december 2023